[admin]

.
autor: WÂładysÂław Pitak
.
Wielu psychologów i pedagogów wyra¿a pogl¹d, ¿e sprawdzaÌ i oceniaÌ u ucznia bezpoœrednio mo¿na tylko wiedzê, umiejêtnoœci i nawyki, tak jakby mo¿liwoœci umys³owe stanowi³y bli¿ej nieuchwytn¹, nie podlegaj¹ca kontroli w³aœciwoœÌ, za której rozwój nie mo¿na odpowiadaÌ. Inteligencja pozostaje, tak jak inne w³aœciwoœci psychiczne, na zewn¹trz osi¹gniêÌ i stanowi jedynie warunek niezbêdny dla sukcesu.

Inteligencja czêsto identyfikowana jest ze zdolnoœci¹. Traktuje siê j¹ jako zdolnoœÌ ogóln¹, bêd¹ca podstaw¹ wszelkich osi¹gniêÌ; jako jedn¹ z podstawowych zdolnoœci ogólnych; jako zdolnoœÌ ogóln¹ obok specjalnych uzdolnieù, a tak¿e jako jedn¹ z ogólnych zdolnoœci obok wielu specjalnych. Przewa¿a jednak pogl¹d, ¿e inteligencja jest zdolnoœci¹ ogóln¹, sprzyjaj¹c¹ wszelkim sukcesom.





Geneza i rozwĂłj psychologii zdolnoÂści

Problematykê zdolnoœci psychologia podjê³a na pocz¹tku XX wieku. Pierwsze skale (Bineta, Termana, Wechslera) mia³y na celu g³ównie selekcjê uczniów opóŸnionych w nauce. 1) Pierwszym wa¿nym osi¹gniêciem teoretycznym by³a metoda analizy czynnikowej C. Spearmana (1904). Da³a ona pocz¹tek nowoczesnej metodologii wykrywania i klasyfikowania zdolnoœci mierzonych za pomoc¹ testów.

Teoretyczne podstawy genezy i rozwoju zdolnoÂści rozwijali takÂże psychologowie rosyjscy. Ich zdaniem rozwĂłj zdolnoÂści ma charakter dynamiczny. Obserwowalne zdolnoÂści u ludzi rozwinĂŞÂły siĂŞ w rozwoju filogenetycznym w wyniku nieustannej interakcji organizmu i Âśrodowiska.

WedÂług Leontiewa 2) istniejÂą dwa rodzaje zdolnoÂści:

- naturalne - rozumiane jako wrodzone wÂłaÂściwoÂści ukÂładu nerwowego o charakterze elementarnych zadatkĂłw, podlegajÂących biologicznemu rozwojowi i stanowiÂących fundament ksztaÂłtowania siĂŞ zdolnoÂści specyficznie ludzkich (rzeczywistych),

- specyficznie ludzkie - powstaÂły one w wyniku historycznego rozwoju spoÂłeczeĂąstwa dziĂŞki procesowi uczenia siĂŞ 3).
Psychologowie radzieccy analizowali zdolnoœci bardziej od strony jakoœciowej i ³¹czyli je z poziomem dzia³ania. Ka¿da zdolnoœÌ umo¿liwiaj¹ca dzia³anie jednoczeœnie rozwija siê i doskonali za poœrednictwem tego¿ dzia³ania. Istotê tej zale¿noœci wyra¿a treœÌ s³ynnej tezy marksistowskiej, i¿ "praca stworzy³a cz³owieka".

Podobny pogl¹d na genezê i rozwój zdolnoœci, jak uczeni sowieccy, aktualnie g³osz¹ psychologowie amerykaùscy. Na przyk³ad amerykaùski genetyk polskiego pochodzenia, Teodosius Dobzhansky g³osi, ¿e "dwudzielna klasyfikacja cech genetycznych i œrodowiskowych jest b³êdem, poniewa¿ ka¿da cecha jest zarówno genetyczna jak i œrodowiskowa" (nature and nurture) 4).

W Âświetle poglÂądu na rozwĂłj zdolnoÂści wg Dobzhansky'ego ÂźrĂłdÂłem zdolnoÂści sÂą zarĂłwno wpÂływy dziedziczne jak i Âśrodowiskowe.

Zbie¿ny pogl¹d na teorie zdolnoœci reprezentuje tak¿e psycholog angloamerykaùski R.B.Cattel 5). Wyró¿ni³ on, podobnie jak Leontiew, klasê "zdolnoœci ograniczaj¹cych", które w swej istocie pokrywaj¹ siê z radzieck¹ koncepcj¹ zdolnoœci naturalnych. Natomiast z pojêciem zdolnoœci specyficznie ludzkich (rzeczywistych) pokrywaj¹ siê w triadowej teorii zdolnoœci Cattela tzw. "czynniki poœrednicz¹ce".

Aktualnie uwa¿a siê, ¿e zdolnoœci nale¿y rozpatrywaÌ w obrêbie ró¿nic indywidualnych, poprzez analizê tych ró¿nic i ich uwarunkowaù, dokonywanie charakterystyk procesów wp³ywaj¹cych na sprawnoœÌ czynnoœci cz³owieka.

.

[admin]

.
Inteligencja (pojĂŞcie, teorie, pomiary)
----------------------------------------

Dzisiaj g³ównym przedmiotem badaù nad zdolnoœciami jest problematyka inteligencji i zdolnoœci intelektualnych.

Czym jest inteligencja?


Wed³ug W. Sterna 6): "Jest to zdolnoœÌ przystosowywania siê do nowych wymagaù przez odpowiednie wykorzystanie œrodków myœlenia". Wed³ug tej definicji, istotê inteligencji stanowi szeroko rozumiane myœlenie, zaœ funkcjê ¿yciow¹ - specyficznie ludzki sposób przystosowania siê do otoczenia.

C. Spearman proponuje wê¿sze, aktualne wspó³czeœnie, okreœlenie inteligencji: "jest to zdolnoœÌ ogólna do postrzegania zale¿noœci i wyci¹gania wniosków".
D.O. Hebb zaproponowa³, aby zadatki zdolnoœci, pewien wrodzony potencja³ nazwaÌ inteligencj¹ [A], natomiast aktualnie obserwowan¹ sprawnoœÌ umys³ow¹ podmiotu - inteligencj¹ "B".

P.E. Vernon zaproponowa³ dodatkowo wyró¿niÌ inteligencjê [C] i wed³ug niego jest ona tym, co mierz¹ testy inteligencji, u³atwia unikania uproszczeù polegaj¹cych na uto¿samianiu inteligencji [A i B] z wynikami pomiarów testowych.




PierwszÂą teoriĂŞ inteligencji (teoriĂŞ dwĂłch czynnikĂłw ) opublikowaÂł w 1904 r. C. Spearman, ktĂłry wyjaÂśniÂł zjawisko korelacji testĂłw umysÂłowych 7). W latach trzydziestych XX wieku, psycholog amerykaĂąski L.L.Thurstone - posÂługujÂąc siĂŞ testami "czystymi" pod wzglĂŞdem czynnikowym oraz nowymi zaÂłoÂżeniami metodologicznymi, wykryÂł kilkanaÂście niezaleÂżnych "zdolnoÂści (czynnikĂłw) podstawowych".

Oto kilka najwaÂżniejszych:

S - czynnik przestrzenny - wyobraÂżanie sobie stosunkĂłw przestrzennych i operowanie nimi w myÂśli;

P - czynnik spostrze¿eniowy - ujmowanie szczegó³ów wzrokowych i dostrzeganie w przedmiotach ró¿nic oraz podobieùstw;

R - rozumowanie - logiczne myÂślenie za pomocÂą symboli, przesÂłanek , wnioskĂłw ;

W - p³ynnoœÌ s³owna - ³atwoœÌ wypowiadania siê i pisania;

N - czynnik liczbowy - ³atwoœÌ wykonywania zadaù arytmetycznych;

M - pamiêÌ - ³atwoœÌ zapamiêtywania i odtwarzania materia³u pamiêciowego.

Kolejny kierunek teoretyczny reprezentuje J.P.Guilford. Preferuje on analizĂŞ czynnikowÂą opartÂą na ukÂładzie ortogonalnym, ktĂłra a priori wyklucza uzyskanie zaleÂżnoÂści hierarchicznych.

Drugim zaÂłoÂżeniem wyjÂściowym jest zaproponowana przez niego trĂłjwzglĂŞdowa  klasyfikacja zdolnoÂści. Opiera siĂŞ ona na przekonaniu, Âże kaÂżda obserwowalna zdolnoœÌ wyraÂża siĂŞ w okreÂślonej operacji umysÂłowej. Operacje dokonywane sÂą zawsze na okreÂślonym materiale informacyjnymi prowadzÂą do uzyskania okreÂślonych wytworĂłw. Aby wiĂŞc zdefiniowaĂŚ jakÂąkolwiek zdolnoœÌ, naleÂży wymieniĂŚ operacjĂŞ, materiaÂł i wytwĂłr tej operacji.

Guiford wyró¿ni³ 5 rodzajów operacji, 4 rodzaje materia³ów, i 6 rodzajów wytworów. Powsta³ model sk³adaj¹cy siê ze 120 szeœcianów, z których ka¿dy odpowiada jednej hipotetycznej zdolnoœci elementarnej, maj¹cej potrójn¹ charakterystykê .

Przedstawione wy¿ej teorie s¹ wyborem istniej¹cych kierunków badaù, które generuj¹ problemy i hipotezy oraz pomagaj¹ interpretowaÌ oceniaÌ wyniki. Spoœród niektórych uwzglêdni³em te modele, których podejœcie do badaù i teorii zdolnoœci wi¹¿e siê z zastosowaniem analizy czynnikowej.
InteligencjĂŞ mierzy siĂŞ testami czyli obiektywnymi i wystandaryzowanymi pomiarami prĂłbek zachowania.

Na podstawie tego pomiaru orzekamy o wielkoœci i rodzaju psychologicznych ró¿nic indywidualnych.

Najbardziej znan¹ skal¹ pomiaru wieku umys³owego, która by³a podstaw¹ wielu adaptacji, przeróbek i nowych pomys³ów, to skala Bineta-Termana oraz skale inteligencji dla dzieci i doros³ych Wechslera 9). Cech¹ charakterystyczn¹ konstrukcji testów Bineta by³o ³¹czenie w jedn¹ bateriê zadaù ró¿norodnych, wymagaj¹cych takich czynnoœci umys³owych, jak porównywanie, wnioskowanie przez analogiê, zapamiêtywanie itd. Oraz obliczanie jednego sumarycznego wyniku dla ca³ej baterii.

Jeszcze dalej poszedÂł w tym kierunku Thurstone tworzÂąc testy czynnikowo jednorodne, pozwalajÂące uzyskiwaĂŚ oddzielna miarĂŞ poszczegĂłlnych zdolnoÂści skÂładajÂących siĂŞ na inteligencjĂŞ.

Praktycznie rzecz bior¹c, korzystne jest ³¹czenie w jednym teœcie zadaù odwo³uj¹cych siê do kilku zdolnoœci podstawowych. Przyk³adem takiego kompromisu jest akceptowany w Polsce Amerykaùski Test Inteligencji (AGCT).

Test ten skÂłada siĂŞ z trzech rodzajĂłw zadaĂą badajÂących: thurstonowski czynnik werbalny, liczbowy i przestrzenny (VNS). ZadaĂą w sumie jest 150, po 50 kaÂżdego rodzaju. UÂłoÂżone sÂą one w przeplatajÂące siĂŞ bloki, po kilka zadaĂą jednego rodzaju w bloku. UkÂład zadaĂą jest spiralny, tzn. kolejne zadania kaÂżdego typu sÂą trudniejsze.

Wynik obliczany jest ³¹cznie dla wszystkich rozwi¹zanych zadaù, bez wyró¿niania ich rodzajów.
Nowe badania nad diagnoz¹ zdolnoœci twórczych przemawiaj¹ na korzyœÌ w³aœnie podobnych do powy¿szego testów wieloczynnikowych.

.

[admin]

.

ZdolnoÂści (pojĂŞcie, klasyfikacje, pomiary)
----------------------------------------------

Terminem "twórczoœÌ" zazwyczaj okreœlano wysi³ki i osi¹gniêcia ludzkie w dziedzinieartystycznej i naukowej. W potocznym rozumieniu "twórczoœÌ" - to dzia³alnoœÌ nosz¹ca cechy oryginalnoœci, odkrywcza, wnosz¹ca coœ nowego do istniej¹cego dorobku, a nawet bêd¹ca przejawem œciœle indywidualnych zdolnoœci.

autor: WÂładysÂław Pitak

Psychologia twórczoœci dopiero ostatnio zaczê³a siê intensywnie rozwijaÌ i wci¹¿ jeszcze sk³ada siê g³ównie z drobnych przyczynków, hipotez, a tak¿e eksperymentów wychowawczych o bardzo niejednakowej wartoœci poznawczej i praktycznej.





Wœród psychologów, zajmuj¹cych siê t¹ problematyk¹, dominuje opinia, ¿e do czynów twórczych zdolny jest ka¿dy, normalny cz³owiek. DosyÌ powszechnie uwa¿a siê tak¿e, ¿e twórczoœÌ to aktywnoœÌ przynosz¹ca wytwory dot¹d nieznane , a zarazem spo³ecznie wartoœciowe. W ocenie produktu istotne znaczenie przypisuje siê czynnikowi czasu, który sprawia, ¿e spo³eczne oszacowanie wytworu ulega zmianom, przechodz¹c czasem od pocz¹tkowego uznania przez ró¿ne fazy dewaluacji lub odwrotnie.

Ten uzupe³niaj¹cy warunek spe³nia okreœlenie M.I.Steina 10), zgodnie z którym: "TwórczoœÌ to proces przynosz¹cy nowy wytwór, oceniany w okreœlonym czasie przez grupê jako trafny lub u¿yteczny".

Proces twórczy rozpatruje siê dziœ jako szczególny przypadek ogólniejszego i wspólnego wszystkim ludziom procesu rozwi¹zywania problemów. TwórczoœÌ i jej wytwory stanowi¹ continuum, na którego jednym kraùcu stoj¹ dzie³a genialne, na drugim zaœ - samodzielne rozwi¹zania problemów o niewielkim znaczeniu. Miêdzy tymi biegunami istnieje bogata gama szczebli poœrednich 11).

Przymiotnikiem "twĂłrczy" okreÂśla siĂŞ wiĂŞc jakiÂś produkt speÂłniajÂący szczegĂłlne wymagania, jak i proces, ktĂłry do niego prowadzi, a takÂże pewne warunki sprzyjajÂące temu procesowi.

MĂłwiÂąc inaczej, problematyka twĂłrczoÂści obejmuje :

wytwory dziaÂłalnoÂści ludzkiej, proces twĂłrczy, ze szczegĂłlnym uwzglĂŞdnieniem samego aktu tworzenia, ktĂłry jest kluczem do ogĂłlnej teorii twĂłrczoÂści, osobĂŞ samego twĂłrcy, z pominiĂŞciem procesu tworzenia, Âśrodowisko, w ktĂłrym odbywa siĂŞ proces tworzenia, przy czym chodzi tu o ustalenie zwiÂązkĂłw miĂŞdzy twĂłrczoÂściÂą a warunkami zewnĂŞtrznymi.

W ostatnich latach pojawi³y siê próby nadania terminowi "twórczoœÌ" jeszcze szerszego znaczenia, objêcia nim tak¿e ró¿nych forma uczestnictwa kulturalnego, nie ³¹cz¹cego siê z powstawaniem nowych dzie³ czy realizacji artystycznych.

Wed³ug W. Szewczuka: - wbrew tradycyjnemu pojmowaniu twórczoœci nie jest ona wy³¹cznym przywilejem artystów i uczonych, lecz mo¿e mieÌ miejsce w ka¿dej sferze ludzkiej aktywnoœci, a wiêc w dzia³alnoœci organizacyjnej, poznawczej, produkcyjnej, wychowawczej, opiekuùczej, us³ugowej, porz¹dkowej, sportowej - 12).

Produkt zasÂługujÂący na miano twĂłrczego moÂże mieĂŚ wedÂług powyÂższego ujĂŞcia dowolnÂą postaĂŚ i byĂŚ nie tylko dzieÂłem sztuki, odkryciem czy oryginalnÂą maszynÂą, lecz rĂłwnie dobrze - projektem organizacyjnym, metodÂą treningu sportowego, Âżartem itp. 13).

ZupeÂłnie kraĂącowy poglÂąd reprezentuje K.ÂŻygulski, ktĂłry twierdzi, Âże "kaÂżde uczestnictwo kulturalne wymaga swoistego aktu twĂłrczego" 14). W tym sensie twĂłrczoÂściÂą jest nie tylko napisanie wiersza, czy jego publiczna recytacja, lecz kaÂżde jego wartoÂściowe dla jednostki odczytanie.

Psychologiê twórczoœci interesuj¹ w coraz wiêkszym stopniu tak¿e zachowania oraz wytwory zbli¿one do twórczoœci. Do takich godnych szczególnej uwagi zjawisk nale¿¹ zachowania i produkty okreœlane mianem oryginalnych, a tak¿e jednostki, które nie wykaza³y siê jeszcze zadowalaj¹cym produktem, ale zyska³y wysokie wyniki w testach psychologicznych mierz¹cych pewne cechy przypisywane ludziom twórczym.

Ten kierunek zainteresowaù jest podstaw¹ do rozró¿niania twórczoœci dokonanej od potencjalnej. Twórczoœci¹ dokonan¹ okreœla siê aktywnoœÌ uwieùczon¹ dzie³em, twórczoœci¹ potencjaln¹ - zdolnoœci twórcze, zachowania i produkty okreœlane mianem oryginalnych.

Pewne hipotezy dotycz¹ce zdolnoœci, które powinny mieÌ szczególne znaczenie dla myœlenia twórczego, sk³oni³y badaczy do poszukiwania zdolnoœci maj¹cych coœ wspólnego z p³ynnoœci¹ i giêtkoœci¹ myœlenia, zdolnoœci zwi¹zanych z ³atwoœci¹ wytwarzania pomys³ów i gotowoœci¹ do zmiany kierunku myœlenia czy modyfikowania informacji.

Pierwsza, powa¿na analiza czynnikowa nastawiona na weryfikowanie tych hipotez oraz inne, przeprowadzone póŸniej, wykaza³y istnienie jeszcze jednego czynnika okreœlanego mianem oryginalnoœÌ.

Wydaje siê, ¿e najtrafniej zdolnoœci zaklasyfikowa³ J.P.Guilford, wed³ug którego do elementarnych zdolnoœci twórczych nale¿¹ :

I. W zakresie pÂłynnoÂści wytwarzania treÂści :

1.p³ynnoœÌ s³owna,
2.p³ynnoœÌ skojarzeniowa,
3.p³ynnoœÌ ekspresyjna,
4.p³ynnoœÌ ideacyjna.

II. W zakresie wytwarzania treÂści umysÂłowych:

1.giêtkoœÌ spontaniczna semantyczna,
2.giêtkoœÌ spontaniczna figuralna,
3.giêtkoœÌ adaptacyjna figuralna,
4.giêtkoœÌ adaptacyjna symboliczna.
5.oryginalnoœÌ 15).

Zajmiemy siĂŞ teraz charakterystykÂą powyÂższych zdolnoÂści wskazujÂąc jednoczeÂśnie testy uÂżywane do ich pomiarĂłw:

- p³ynnoœÌ s³owna - polega na wypowiadaniu lub zapisaniu w wyznaczonym czasie s³ów zaczynaj¹cych siê lub koùcz¹cych na okreœlonej literze lub g³osce. Wœród lepszych testów znajduj¹ siê: przyrostki, pierwsze i ostatnie litery, rymy.

- p³ynnoœÌ skojarzeniowa - jest to zdolnoœÌ do p³ynnego operowania ró¿nego rodzaju okreœleniami i nazwami przedmiotów lub zjawisk. Tê zdolnoœÌ bada siê przy pomocy testów : Kontrolowane Skojarzenia, Znajdowanie Przeciwieùstw, Uzupe³nianie Porównaù.

- p³ynnoœÌ ekspresyjna - dobieranie odpowiednich s³ów, jak w przypadku p³ynnoœci skojarzeniowej, ale tutaj chodzi o konstruowanie wypowiedzi z kilku elementów. Do badania tej zdolnoœci stosuje siê testy: Tworzenia Przedmiotów, w których osoba badana ma u³o¿yÌ dwie lub wiêcej prostych form geometrycznych tak, aby utworzy³y przedmiot, którego nazwa jest podana.

- p³ynnoœÌ ideacyjna - wytwarzanie pomys³ów umo¿liwiaj¹cych wielokierunkowe poszukiwania. Chodzi tu przede wszystkim o podawanie jak najwiêkszej iloœci pomys³ów nowych zastosowaù znanych przedmiotów - liczy siê iloœÌ. Tê p³ynnoœÌ mo¿na badaÌ testami: Konsekwencje (oczywiste), Tytu³y historyjek (niepomys³owe), Zastosowanie, tematy, Wypracowanie.

- giêtkoœÌ spontaniczna semantyczna - polega na wyszukiwaniu nowych zastosowaù znanych przedmiotów. W odró¿nieniu od p³ynnoœci ideacyjnej liczy siê, nie iloœÌ lecz jakoœÌ. Najczêœciej stosowane testy: Niezwyk³e Zastosowania, Wielokrotne Grupowanie.

- giêtkoœÌ spontaniczna figuralna - zdolnoœÌ odmiennego spostrzegania tej samej figury. Miar¹ tej zdolnoœci jest szybkoœÌ przechodzenia od jednego do drugiego sposobu spostrzegania figury. Stosowane testy: Sortowanie Kolorowych Form, Test Podobieùstw Figuralnych.

- giêtkoœÌ adaptacyjna figuralna - zdolnoœÌ reorganizacji bodŸców wzrokowych. Chodzi tu o wykrywanie figur z t³a. Wszystkie testy badaj¹ce tê zdolnoœÌ obejmuj¹ problemy wymagaj¹ce zmiany taktyki w trakcie prób i b³êdów. Nale¿¹ do nich m.in.: Planowanie Manewrów Lotniczych, Wgl¹d, Uk³ad Kropek.

- giêtkoœÌ adaptacyjna symboliczna - zdolnoœÌ rozwi¹zywania ró¿nego rodzaju ³amig³ówek, w których za ka¿dym razem nale¿y stosowaÌ inn¹ regu³ê postêpowania, aby otrzymaÌ rozwi¹zanie. Do badania tej zdolnoœci u¿ywa siê testu £amig³ówki z Zapa³kami.

- oryginalnoœÌ - zdolnoœÌ produkowania takich odpowiedzi, które s¹ niecodzienne (rzadkie), opieraj¹ siê na odleg³ych skojarzeniach lub s¹ dowcipne (w sensie zaskakuj¹cej pomys³owoœci). Jako miarodajne wymienia siê takie testy jak :
Wytwarzanie Symboli, Konsekwencje NiezwykÂłych zdarzeĂą, TytuÂły.


Uwaga :
Powy¿szy artyku³ jest fragmentem pracy badawczej pt. "Twórcza funkcja ekspresji dramatycznej. Wp³yw treningu dramatycznego na rozwój zdolnoœci twórczych uczniów szkó³ podstawowych".

Osoby zainteresowane peÂłnÂą wersjÂą wraz z przypisami, bibliografiÂą i aneksami proszone sÂą o kontakt z autorem: biuro@logos.dt.pl
tel. 600-809-254

WÂładysÂław Pitak (pedagog kultury i oÂświaty, logopeda dypl.)

.
http://www.logopeda.fora.pl/wejdz-i-porozmawiaj,1/wladyslaw-pitak-inteligencja-a-zdolnosci-tworcze,205.html#511

.

[admin]

.

WÂładysÂław Pitak – autor MUZYKODRAMY - metody i technik muzyczno - dramatycznych

Autorem metody i technik muzyczno-dramatycznych (MUZYKODRAMY) jest koszaliùski aktor, logopeda i muzykoterapeuta - W³adys³aw Pitak, który w drugiej po³owie lat 70-tych XX wieku prowadzi³ badania nad wp³ywem muzyki i treningu dramatycznego na rozwój zdolnoœci twórczych dzieci szkó³ podstawowych, a zakoùczy³ je w po³owie lat 80-tych w zakresie wp³ywu muzykodramy w terapii dzieci nerwicowych i autystycznych.

Oto niektĂłre publikacje na ten temat:

1.W. Pitak: Przyczyny emocjonalnych zaburzeĂą u dzieci, Kurier Pedagogiczny 2002/12, s. 16-18
2.W. Pitak: Klinika emocjonalnych zaburzeĂą mowy u dzieci, Kurier Pedagogiczny 2003/1, s. 14-19
3.W. Pitak: Muzykodrama dla dzieci nerwicowych i autystycznych, cz. I, Kurier Pedagogiczny 2003/2, s. 25-28
4.W. Pitak: Muzykodrama dla dzieci nerwicowych i autystycznych cz. II, Kurier Pedagogiczny 2003/3, s.26-28
5.W. Pitak: Muzykodrama dla dzieci nerwicowych i autystycznych - oddech, Kurier Pedagogiczny 2003/5, s. 10-12
6.W. Pitak: Ojciec – zhaĂąbiony mĂŞÂżczyzna, Kurier Pedagogiczny 2003/6-7, s. 10-13
7.M.Borek,W. Pitak: Muzykodrama czyli zabawa w krainie LOGOS , Kurier Pedagogiczny 2003/6-7, s. 33-38
8.W. Pitak: Agresja a jÂąkanie u jedynakĂłw, Kurier Pedagogiczny 2003/9, s. 11-14
9.W. Pitak: Techniki muzyczno-dramatyczne w terapii rodzicĂłw, Kurier Pedagogiczny 2003/9, s. 39-44
10.W. Pitak: Muzyka leczy ale czy Âłagodzi obyczaje, BliÂżej Przedszkola . Wychowanie i Edukacja, 2004/9(36), s. 27-28
11.W. Pitak: Ojciec – zhaĂąbiony mĂŞÂżczyzna, , BliÂżej Przedszkola . Wychowanie i Edukacja, 2005/1(40), s. 19
.

https://taniecterapeutyczny.blogspot.com/p/muzykoterapia-aktywna-i-mozliwosci-jej.html#comment-form

http://www.psychoterapia.pun.pl/viewtopic.php?pid=826

.