[maniak]

©Jacek Feduszka, Gdzie sÂłoĂące wschodzi i kĂŞdy zapada.... Granice przez czasy, religie, krainy, miasta, wioski, podwĂłrka, rodziny. Katalog wystawy w Muzeum Zamojskim, ZamoœÌ 2001. Tekst opublikowany za zgodÂą autora

Opracowanie: ©PaweÂł Rydzewski / www.roztocze.stalwol.pl
~~~~~~~~~~~~~~~


Wprowadzenie

Pocz¹tek zmian i regulacji granic z woli innych siêga w odniesieniu do Polski i Polaków, dalej w przesz³oœÌ ni¿ czasy II wojny œwiatowej, bo ponad 200 lat wstecz, do czasów trzech rozbiorów Rzeczypospolitej w latach 1772-1795, dokonanych przez ówczesnych s¹siadów Polski: Austriê, Prusy i Rosjê. Ostateczna regulacja granic miêdzy trzema paùstwami rozbiorowymi zosta³a dokonana, nie bez sporów, w latach 1795-1797. Wytyczone linie graniczne przetrwa³y zaledwie dziesiêÌ lat. Powstanie w 1807 roku Ksiêstwa Warszawskiego, niezale¿nego od paùstw rozbiorowych, pozostaj¹cego pod kuratel¹ Francji napoleoùskiej, odsunê³o granice Austrii, Prus i Rosji na kilka lat. Jednak po roku 1815 ponownie ustalono przebieg granic biegn¹cych przez œrodek polskiego terytorium utrwalaj¹c je na ca³e stulecie.

Linie graniczne, przechodz¹ce przez œrodek terytorium polskiego nie by³y zapor¹ nie do przebycia, szczególnie w pierwszych dekadach po utracie niepodleg³oœci. Przekraczano je legalnie zarówno w sprawach handlowych, rodzinnych jak i turystycznie czy w zwi¹zku z konspiracyjn¹ dzia³alnoœci¹ niepodleg³oœciow¹. Granice wzmacniano jedynie w okresach napiêÌ politycznych, ruchów spo³ecznych czy walk powstaùczych. Wtedy to mocarstwa zaborcze wzmacnia³y s³u¿by graniczne, stra¿nicze i celne oraz gromadzi³y w pobli¿u granic silne jednostki wojska. W czasach powstaù: listopadowego 1830-1831 i styczniowego 1863- 1864 z Galicji, Pomorza, Wielkopolski przenika³y na ziemie ogarniête insurekcj¹ tysi¹ce ochotników, transporty broni, zaopatrzenia i pieniêdzy. Przyk³adowo w latach 1863-1864 granica miêdzy Rosj¹ a Austri¹ od strony po³udniowej nie by³a w praktyce strze¿ona, co umo¿liwia³o m.in. swobodne przechodzenie do Królestwa regularnych oddzia³ów powstaùczych. Sytuacja uleg³a zmianie w lutym 1864 roku, kiedy w Galicji austriackiej wprowadzono stan oblê¿enia. Wzmocniono wtedy wyraŸnie ochronê granicy Cesarstwa Habsburgów.

Niektóre tereny przygraniczne stawa³y siê swoistymi zag³êbiami przemytniczymi. Ró¿nice cen towarów spo¿ywczych i przemys³owych umo¿liwia³y sta³e dochody mieszkaùcom wsi i osad nadgranicznych. W koùcu XIX wieku ustali³y siê ostatecznie szlaki przemytu. Jego organizatorzy wchodzili niejednokrotnie w porozumienia z ³atw¹ do skorumpowania rosyjsk¹ stra¿¹ graniczn¹. Przez granice zaborcze przemycano tak¿e ludzi i idee. Po roku 1831 przenikali kordon emisariusze organizacji emigracyjnych i zakazana literatura. Zatrzymania na granicy zdarza³y siê rzadko, czêœciej emisariuszy i transporty zakazanej literatury odkrywano i demaskowano w g³êbi kraju. Przemyt literatury emigracyjnej os³ab³ po roku 1864, lecz na prze³omie XIX i XX wieku przybra³ na sile, szczególnie za spraw¹ socjalistów i organizacji oraz dzia³aczy zwi¹zanych z Lig¹ Narodow¹. Nielegaln¹ literaturê przenosili zarówno ochotnicy, przekraczaj¹c granicê oficjalnie, jak i wiejscy przemytnicy.

Graniczne kontrole ruchu ludzi i towarów nie wszêdzie by³y równie drobiazgowe. W koùcu XIX wieku liberalizacja w Austro-Wêgrzech i Niemczech, przynios³a likwidacjê paszportów. W Cesarstwie Rosyjskim istnia³y one a¿ do jego upadku, ograniczaj¹c swobodê podró¿y, miêdzy innymi ze wzglêdu na pobieranie doœÌ du¿ych op³at, ale przede wszystkim z przyczyn politycznych. Rosyjska polityka paszportowa by³a szczególnie restrykcyjna za panowania Miko³aja I, gdy œwiadomie starano siê ograniczyÌ kontakty spo³eczeùstwa polskiego jak i rosyjskiego z Europ¹ Zachodni¹. Nawet tym, którzy za granicê wyjechali legalnie, za samowolne przed³u¿anie pobytu grozi³y represje, z konfiskat¹ dóbr ziemskich w³¹cznie. Praktyki te znacznie z³agodzono w okresie odwil¿y po roku 1855. Jednak do koùca istnienia Cesarstwa Rosyjskiego kwestia paszportów stanowi³a dogodn¹ okazjê do kontroli prawomyœlnoœci poddanych oraz do wymuszania ³apówek za przyspieszenie stosownej procedury.

Graniczne kordony hamowa³y rozwój handlu oraz utrudnia³y miêdzyzaborowe kontakty polityczne i kulturalne, choÌ nigdy tak skutecznie, jak pragnêliby ich twórcy. Granice nie by³y jedynymi liniami podzia³ów politycznych i administracyjnych. Po 1815 roku za szczególnie dolegliwe uznano oddzielenie Królestwa Polskiego od terenów dawnej Rzeczypospolitej, w³¹czonych bezpoœrednio do Rosji (ziem zabranych). Bariera ustawiona przez Rosjê wzd³u¿ œrodkowego biegu Bugu i dolnego odcinka Niemna, zawsze mia³a charakter polityczny choÌ niekiedy i gospodarczy. W latach 1815-1822 stanowi³a niezbyt uci¹¿liw¹ granicê celn¹. Po 1822 roku przybra³a wymiary czysto symboliczne, by w okresie 1832-1851 staÌ siê powa¿n¹ przeszkod¹ dla rozwoju handlu a przede wszystkim dla nastawionego na rynek wschodni przemys³u w³ókienniczego. W drugiej po³owie XIX wieku i na pocz¹tku XX stulecia z bariery tej zrezygnowano. Jej istnienie k³óci³oby siê z oficjaln¹ doktryn¹ jednoœci paùstwowej.

WÂłaÂściwie aÂż do pierwszej wojny Âświatowej ziem poÂłoÂżonych tuÂż za kordonem nie nazywano „AustriÂą”, „RosjÂą” czy „Prusami”. DotyczyÂło to takÂże cudzoziemcĂłw. Napoleon utworzyÂł KsiĂŞstwo Warszawskie z „Polski zdobytej na krĂłlu pruskim” od tej nazwy odstÂąpiÂł w TylÂży dopiero na wyraÂźne Âżyczenie cara Aleksandra I. Ten ostatni w 1815 roku przekonaÂł partnerĂłw na Kongresie WiedeĂąskim do okreÂślenia swych nowych nabytkĂłw mianem KrĂłlestwa Polskiego, tytuÂł „krĂłla polskiego” wszedÂł na staÂłe do tytulatury RomanowĂłw. DziaÂło siĂŞ tak nawet i wĂłwczas, gdy w latach siedemdziesiÂątych XIX wieku zaczĂŞto uÂżywaĂŚ, niezbyt zresztÂą konsekwentnie, nazwy „Privislinskij Kraj”. KilkadziesiÂąt lat postĂŞpujÂącego zró¿nicowania przede wszystkim ekonomicznego sprawiÂło, Âże biegnÂące przez ziemie polskie granice Rosji, Niemiec i Austrii staÂły siĂŞ czymÂś wiĂŞcej niÂż obsadzonymi wojskiem liniami dzielÂącymi ludzi mĂłwiÂących tym samym jĂŞzykiem. W koĂącu XIX stulecia wyraÂźnie zaznaczyÂł siĂŞ istniejÂący juÂż wczeÂśniej dystans cywilizacyjny pomiĂŞdzy RzeszÂą NiemieckÂą, Cesarstwem Rosyjskim i MonarchiÂą AustriackÂą. Ró¿nice byÂły efektem Âświadomej dziaÂłalnoÂści zaborcĂłw o wyraÂźnie politycznym kontekÂście. Inna byÂła np. infrastruktura gospodarcza, architektura budynkĂłw uÂżytecznoÂści publicznej, inaczej wyglÂądaÂł krajobraz kulturowy poszczegĂłlnych czĂŞÂści podzielonej Polski. Ró¿nice te byÂły wyraÂźnie dostrzegalne jeszcze w latach szeœÌdziesiÂątych i siedemdziesiÂątych XX wieku, przypominajÂąc o dawnych podziaÂłach.

[maniak]

 granicach porozbiorowych (1772-1809)

W wyniku pierwszego rozbioru Polski w 1772 roku, zawartego w trzech dwustronnych traktatach podziaÂłu Polski, podpisanych przez AustriĂŞ, RosjĂŞ i Prusy 14 lipca 1772 roku, tereny dzisiejszej Zamojszczyzny, ³¹cznie z ZamoÂściem, zostaÂły zagarniĂŞte przez AustriĂŞ. Zamojszczyzna stanowiÂła miĂŞdzy rokiem 1772 a 1795 najbardziej na pó³noc wysuniĂŞtÂą czêœÌ zaboru austriackiego. Granica z istniejÂącÂą jeszcze RzeczypospolitÂą biegÂła: „Od pó³nocy poza ZaklikĂłw, poza ZamoœÌ, KraÂśniczyn, Uchanie, poza Zastepankowice, Bug rzekĂŞ, potem granice dawne miĂŞdzy beÂłskim a woiyĂąskim wojewĂłdztwem - i tu od GrĂłdka do WÂłodzimierza, stolicy niegdyÂś Lodomeryi tylko poÂłtory mili polskiej (...).” W wyÂżej wymienionych latach ZamoœÌ stanowiÂł centrum cyrkuÂłu zamojskiego. Jedyna komora celna znajdowaÂła siĂŞ we Frampolu, a droga bita do granicy wiodÂła od strony Lwowa na JanĂłw, RawĂŞ, TomaszĂłw, ZamoœÌ ku granicy pod TarnogĂłrÂą. Region znalazÂł siĂŞ na terenie tzw. Galicji Zachodniej, ktĂłrej obszar i granice ustalone zostaÂły dopiero w 1797 roku w wyniku zawarcia przez AustriĂŞ dwĂłch aktĂłw delimitacyjnych z Prusami pod arbitraÂżem Rosji. W ocenie pierwszego gubernatora Galicji hr. Antoniego Pergena, ZamoœÌ jako „miasto prawdziwe” pretendowaÂł do miana centrum administracyjnego regionu nadgranicznego. Z tego teÂż powodu w ramach podziaÂłu administracyjnego, miasto staÂło siĂŞ siedzibÂą wÂładz cyrkuÂłu beÂłskiego (podzielonego pierwotnie na osiem, a nastĂŞpnie od 1775 r., na trzy dystrykty - w tym zamojski). NastĂŞpne przeksztaÂłcenie struktury administracyjnej w latach 1782-1783 wiÂązaÂło siĂŞ ze stworzeniem jednostopniowego podziaÂłu administracyjnego i wtedy ZamoœÌ staÂł siĂŞ centrum cyrkuÂłu zamojskiego, obejmujÂącego tereny wokó³ ZamoÂścia i Tomaszowa Lubelskiego. PoÂłudniowa granica cyrkuÂłu staÂła siĂŞ w przyszÂłoÂści liniÂą granicznÂą miĂŞdzy AustriÂą a KsiĂŞstwem Warszawskim (od 1809 r.), a nastĂŞpnie zaÂś miĂŞdzy KrĂłlestwem Kongresowym a AustriÂą (od 1815 r). Miasto ZamoœÌ w latach panowania austriackiego stanowiÂło jednoczeÂśnie siedzibĂŞ wÂładz rzÂądowych jak i centrum wÂładzy oraz siedzibĂŞ ordynata zamojskiego - wÂłaÂściciela miasta. To swoiste „kondominium” przetrwaÂło caÂły okres wÂładzy zaborcy austriackiego. Austriacy w latach 1772-1795 uznawali ZamoœÌ za bardzo waÂżny punkt strategiczny i militarny. Le¿¹cy w granicach Austrii ZamoœÌ unikn¹³ losu miast i majÂątkĂłw zajĂŞtych przez wojska rosyjskie w wyniku wojny 1792 roku. Miasto, jako w dalszym ciÂągu liczÂąca siĂŞ twierdza, w okresie nasilajÂących siĂŞ dziaÂłaĂą wojsk polskich w czerwcu 1792 roku staÂło siĂŞ miejscem, w ktĂłrym Austriacy ulokowali magazyny ÂżywnoÂści i amunicji dla wojsk rosyjskich. Ta forma pomocy r jakiej udzieliÂły wÂładze austriackie wojskom rosyjskim byÂła elementem porozumienia austriacko-rosyjskiego, skierowanego przeciwko Rzeczypospolitej w trakcie trwania wojny rosyjsko-polskiej w 1792 roku.

[maniak]

Czasy KsiĂŞstwa Warszawskiego i KrĂłlestwa Polskiego (1810-1914)

Okres wojen napoleoùskich to czas, w którym po raz kolejny zmienia³y siê granice na ziemiach polskich. W wyniku utworzenia Ksiêstwa Warszawskiego (1807 r.) ZamoœÌ i region zamojski znalaz³ siê w bliskoœci granic tego paùstwa, stanowi¹cego namiastkê wolnej ojczyzny. W wyniku zwyciêskiej kampanii w Galicji, prowadzonej przez wojska Ksiêcia Józefa Poniatowskiego w 1809 roku, ZamoœÌ i Zamojszczyzna zosta³y w³¹czone w granice Ksiêstwa. Traktat pokojowy, zawarty 14 paŸdziernika 1809 roku miêdzy Francj¹ a Austri¹, regulowa³ przynale¿noœÌ terytoriów dotychczas zajêtych przez Austriê w Europie. Miêdzy innymi do Ksiêstwa Warszawskiego przy³¹czono ca³¹ Galicjê Zachodni¹. Cyrku³ zamojski uzupe³ni³ obszar Ksiêstwa miêdzy Wis³¹ a Bugiem. ZamoœÌ i Kraków zapewnia³y temu m³odemu paùstwu dwa istotne punkty obronne, strzeg¹ce jego granic po³udniowych. ZamoœÌ i tereny przyleg³e znalaz³y siê w granicach nowo utworzonego departamentu lubelskiego, stanowi¹cego jeden z czterech departamentów utworzonych na terenach zajêtych przez wojska Ksiêstwa Warszawskiego (obok radomskiego, krakowskiego i siedleckiego). Departamenty te stworzono w miejsce wczeœniejszych siedmiu cyrku³ów austriackich (w tym cyrku³u zamojskiego). Uk³ad granicy na po³udnie i wschód od Zamoœcia nie uleg³ zmianie do koùca istnienia Ksiêstwa Warszawskiego i przetrwa³ tak¿e póŸniej do koùca XIX wieku. Obraz granicy po³udniowej Ksiêstwa przedstawia³ siê jako pas terenu nie chronionego zarówno przez Austriaków jak i stronê polsk¹. Nieznaczne si³y wojskowe przeznaczone by³y równie¿ do os³ony granicy z Rosj¹. W³aœnie tê czêœÌ granicy departamentu lubelskiego, zupe³nie nie zabezpieczon¹, w 1812 roku przekroczy³y oddzia³y rosyjskie ze zgrupowania wo³yùskiego (3 armia rezerwowa) gen. Aleksandra Tormasowa, zagra¿aj¹c bezpoœrednio Zamoœciowi, obsadzonemu wówczas przez szczup³e si³y dowodzone przez gen. Maurycego Hauke, komendanta twierdzy zamojskiej. Prawdziwy jednak egzamin bojowy przeszed³ ZamoœÌ i jego najbli¿sza okolica w 1813 roku, kiedy to od lutego do listopada twierdza zamojska broni³a siê przed atakuj¹cymi j¹ oddzia³ami rosyjskimi gen. Rotha.

PowstaÂłe na podstawie postanowieĂą Kongresu WiedeĂąskiego w 1815 roku KrĂłlestwo Polskie, zwane takÂże KrĂłlestwem Kongresowym, obejmowaÂło obszar o powierzchni 128500 km kwadratowych. LudnoœÌ liczÂąca poczÂątkowo 3,3 mln. osĂłb, wzrosÂła w roku 1827 do ponad 4,1 mln. KrĂłlestwo dzieliÂło siĂŞ na 8 wojewĂłdztw: krakowskie, sandomierskie, lubelskie, kaliskie, pÂłockie, mazowieckie, podlaskie i augustowskie. WojewĂłdztwa podzielone byÂły na obwody. M. in. JanĂłw Lubelski staÂł siĂŞ siedzibÂą wÂładz obwodu zamojskiego - jednego z czterech obwodĂłw, jakie skÂładaÂły siĂŞ na woj. lubelskie (pozostaÂłe to: lubelski, krasnostawski, hrubieszowski). Na obwĂłd zamojski skÂładaÂły siĂŞ powiaty: zamojski, tarnogrodzki i kraÂśnicki, trzy gminy z powiatu tomaszowskiego: gmina tomaszowska z miastem Tomaszowem, Wieprzowe Jezioro i RogóŸno. ZamoœÌ jako twierdza podlegaÂł zarzÂądowi wojska. Istotnymi miejscowoÂściami nadgranicznymi w obwodach przylegajÂących do granic paĂąstwowych byÂły: TomaszĂłw Lubelski - gdzie znajdowaÂł siĂŞ punkt graniczny i komora celna KrĂłlestwa Polskiego nad granicÂą austriackÂą oraz UÂściÂług - miejscowoœÌ nad Bugiem gdzie takÂże znajdowaÂła siĂŞ komora celna i rzeczna przeprawa graniczna z Cesarstwem Rosyjskim. Obie miejscowoÂści znajdowaÂły siĂŞ na najwaÂżniejszych traktach biegnÂących w kierunku Lwowa (TomaszĂłw Lub.) i w kierunku Dubna (UÂściÂług). W latach dwudziestych XIX wieku doszÂło do stosunkowo drobnych, ale jednak waÂżnych politycznie i strategicznie, zmian przebiegu granicy miĂŞdzy KrĂłlestwem Polskim a GalicjÂą austriackÂą dotyczÂących Lubelszczyzny. 14 grudnia 1826 roku Rosja i Austria podpisaÂły traktat o wytyczeniu linii. Rosja odstĂŞpowaÂła w nim Austrii fragment obszaru KrĂłlestwa Polskiego poÂłoÂżony na lewym brzegu Sanu, naprzeciw Krzeszowa, liczÂący 15 km kwadratowych. Teren ten stanowiÂł dotychczas przyczó³ek mostowy polsko-rosyjski za Sanem (osada Koziary z kilkoma przysió³kami). W zamian za utracone tereny KrĂłlestwo Polskie zyskaÂło rĂłwnÂą im obszarem czêœÌ cyrkuÂłu ¿ó³kiewskiego (wieÂś JurĂłw z okolicÂą), ktĂłrÂą w³¹czono do obwodu hrubieszowskiego, uzyskujÂąc wyprostowanie linii granicznej. LiniĂŞ granicznÂą, zarĂłwno miĂŞdzy KrĂłlestwem a AustriÂą na poÂłudniu jak i miĂŞdzy KrĂłlestwem a Cesarstwem Rosyjskim, obsÂługiwaÂła StraÂż Celna, podlegÂła wÂładzom KrĂłlestwa Kongresowego. W roku 1829 komory celne znajdowaÂły siĂŞ w Luszkowie (naczelnik Joachim Wierzbicki) i Tomaszowie Lubelskim (naczelnik Maksymilian BogdaĂąski), byÂły to „komory celne l-go rzĂŞdu” oraz w DoÂłhobyczowie i Krzeszowie, ktĂłre stanowiÂły „komory celne 2-go rzĂŞdu”. Tzw. „komora konsumowa” pod naczelnictwem MichaÂła TelÂżyĂąskiego miaÂła siedzibĂŞ w Lublinie. Ponadto m.in. w Krynicach, DoÂłhobyczowie i Krzeszowie znajdowaÂły siĂŞ skÂłady solne. Od strony Cesarstwa Rosyjskiego najbliÂższe przejÂście graniczne i stacja pocztowa na granicy, znajdowaÂła siĂŞ w UÂściÂługu, natomiast od strony austriackiej takie placĂłwki znajdowaÂły siĂŞ w Rawie Ruskiej i Sieniawie.

[maniak]

W okresie powstania listopadowego 1830-1831 najistotniejsze znaczenie posiada³a dla Zamoœcia i Zamojszczyzny bliskoœÌ granicy z Austri¹. Pozornie neutralne stanowisko Austrii wobec wojny 1831 roku powodowa³o, ¿e granica z Królestwem Polskim sta³a otworem i pomoc udzielana powstaniu przez Galicjê przenika³a na tereny ogarniête insurekcj¹. Przez granicê przechodzi³y niekiedy ca³e oddzia³y, ochotnicy, a nade wszystko transporty broni, wyposa¿enia, lekarstw, ¿ywnoœci oraz pieniêdzy. Granicê pokonywa³a m³odzie¿ szlachecka, mieszczaùska i rzemieœlnicza oraz obcy ochotnicy z krajów europejskich, zmierzaj¹cy w szeregi Wojska Polskiego. Przez granicê z Galicj¹ na tereny Zamojszczyzny przechodzili tak¿e ¿o³nierze polscy m.in. z korpusu gen. J. Dwernickiego, który po nieudanej wyprawie wo³yùskiej musia³ przekroczyÌ granicê z Austri¹. ¯o³nierze ci ponownie wracali w szeregi wojska, aby kontynuowaÌ walkê. Podobnie rzecz mia³a siê z ochotnikami z Wo³ynia, Podola i Ukrainy, którzy omijaj¹c stworzony przez Rosjan kordon na granicy z Cesarstwem, przebywali granicê od strony Austrii, aby m. in. zasiliÌ formacje regularne powstania jak te¿ tworzyÌ w³asne ochotnicze oddzia³y w Królestwie i. zasiliÌ m.in. za³ogê twierdzy zamojskiej. Granicê przekraczano w owym czasie najczêœciej na po³udnie od Tarnogrodu, w okolicach Narola (le¿¹cego w Austrii) oraz w bliskoœci Krzeszowa (przeprawa przez San). W mniejszej skali przekraczano granicê w okolicach Be³¿ca (w bliskoœci traktu lwowskiego), na po³udnie od Janowa i na pó³nocny-zachód od Warê¿a.

Po upadku powstania listopadowego wÂładze rosyjskie zmierzaÂły do likwidacji i odrĂŞbnoÂści KrĂłlestwa Polskiego. Unifikacja z Cesarstwem Rosyjskim objĂŞÂła rĂłwnieÂż podziaÂł Âł terytorialny i organizacjĂŞ wÂładz administracji lokalnej. Ukazem carskim z 7 marca 1837 roku przemianowano wojewĂłdztwa na gubernie, a w 1842 roku obwody na powiaty, natomiast dotychczasowe powiaty staÂły siĂŞ okrĂŞgami. Zmiany te nie powodowaÂły jednak zmian obszaru istniejÂących jednostek administracyjnych, rĂłwnieÂż ukÂład granic paĂąstwowych, pozostaÂł niezmieniony. WÂśrĂłd zmian jakie przeprowadzono w okresie popowstaniowym

w odniesieniu do spraw granic miĂŞdzypaĂąstwowych, m.in. SÂłuÂżba Celna polska zostaÂła zastÂąpiona przez StraÂż GranicznÂą rosyjskÂą a urzĂŞdnicy celni podlegali WydziaÂłowi Celnemu utworzonemu przy Kancelarii Namiestnika KrĂłlestwa Polskiego. StaÂło siĂŞ tak po zniesieniu granicy miĂŞdzy KrĂłlestwem Polskim a Cesarstwem Rosyjskim i po przeniesieniu granicy i sÂłuÂżb na dawnÂą zachodniÂą granicĂŞ KrĂłlestwa Polskiego z Prusami. Wszystkie zagadnienia dotyczÂące zakresu autonomii KrĂłlestwa Polskiego i spraw administracyjnych regulowaÂł od 1832 roku Statut Organiczny, ogÂłoszony przez cara dla KrĂłlestwa Polskiego. Dla funkcjonowania KrĂłlestwa w nowym ksztaÂłcie ustrojowym duÂże znaczenie posiadaÂł takÂże rozwĂłj handlu. Mimo formalnego po³¹czenia KrĂłlestwa z Cesarstwem rosyjskim, w ramach odwetu za powstanie, rzÂąd rosyjski zrealizowaÂł w 1831 roku dawniejsze d¹¿enia przemysÂłowcĂłw rosyjskich do usuniĂŞcia towarĂłw polskich z rynku rosyjskiego. WwĂłz towarĂłw do Rosji zostaÂł obci¹¿ony cÂłem znacznie wyÂższym. W szczegĂłlnoÂści sukno, g³ówny artykuÂł eksportowy przemysÂłu KrĂłlestwa Polskiego obÂłoÂżono wyÂższymi cÂłami. WywĂłz z Rosji (a wiĂŞc i z KrĂłlestwa) wyrobĂłw baweÂłnianych i jedwabnych oraz cukru zostaÂł w ogĂłle zabroniony, p³ótna zaÂś - obÂłoÂżony cÂłem prohibicyjnym. Bez cÂła natomiast mogÂły byĂŚ wywoÂżone produkty gĂłrnicze, wyroby skĂłrzane i galanteryjne. Handel z AustriÂą byÂł wÂłaÂściwie jednokierunkowy. ByÂł to wynik protekcjonizmu celnego, ktĂłry gruntownie odci¹³ GalicjĂŞ od KrĂłlestwa. To ostatnie nie mogÂło ÂżyĂŚ m.in. bez soli galicyjskiej i innych towarĂłw w tym oliwy, owocĂłw, towarĂłw korzennych i wina, ktĂłre w wiĂŞkszoÂści sprowadzano tranzytem. Wobec takiej sytuacji kwitÂł przemyt, szczegĂłlnie w powiatach przygranicznych. SkalĂŞ i rodzaj przemycanych towarĂłw oraz wizerunki ludzi trudniÂących siĂŞ kontrabandÂą na terenach przygranicznych prezentujÂą m.in. urzĂŞdowe obwieszczenia, sprawozdania i opisy, dotyczÂące popeÂłnionych przestĂŞpstw a zamieszczane w KrĂłlestwie Polskim w „Dziennikach UrzĂŞdowych” wojewĂłdztw, w tym w „Dzienniku UrzĂŞdowym Woj. Lubelskiego”.

[maniak]

W czasie powstania styczniowego 1863-1864 roku, granica poÂłudniowa regionu stanowiÂąca jednoczeÂśnie granicĂŞ KrĂłlestwa Polskiego z AustriÂą, odegraÂła istotnÂą rolĂŞ dla wsparcia dziaÂłaĂą powstaĂączych. Warunki geograficzne Galicji austriackiej, jej korzystne poÂłoÂżenie wobec KrĂłlestwa Polskiego, a takÂże WoÂłynia i Podola od pó³nocy i pó³nocnego wschodu, oraz bliskoœÌ „do granicy rumuĂąskiej, tj. szlaku dopÂływu sprzĂŞtu wojennego, nie kontrolowanego przez zaborcĂłw, od poÂłudniowego wschodu”, nastĂŞpnie g³êboki kryzys wewnĂŞtrzny Austrii po przegranej wojnie w 1859 roku a takÂże tendencje odÂśrodkowe na terenie Cesarstwa Austriackiego byÂły czynnikami, ktĂłre uÂłatwiaÂły w³¹czenie siĂŞ Galicji do pomocy dla powstania w 1863 roku. Od poczÂątku powstania, ktĂłre wybuchÂło 22 stycznia 1863 roku, Galicja austriacka staÂła siĂŞ bazÂą zaopatrzeniowÂą ruchu. Z Galicji pÂłynĂŞÂło zaopatrzenie w broĂą, lekarstwa, stÂąd teÂż napÂływali ochotnicy oraz caÂłe regularne 10 oddziaÂły powstaĂącze, organizowane, formowane i wyposaÂżane w Galicji. WiosnÂą i latem 1863 roku, dla wsparcia powstaĂącĂłw i dla samodzielnych dziaÂłaĂą przeciwko wojskom rosyjskim, w granice KrĂłlestwa wkroczyÂło szereg zorganizowanych i dobrze wyposaÂżonych oddzia³ów. ByÂły to partie m.in. A. Krukowieckiego, A. Taniewskiego, J. Grekowicza, W. Mossakowskiego, J. Miniewskiego, J. Romockiego, L. Mycielskiego. Od strony Galicji na tereny poÂłudniowych powiatĂłw Lubelszczyzny w maju, czerwcu i lipcu 1863 roku wkroczyÂły silne oddziaÂły gen. Antoniego JezioraĂąskiego (w rejonie ÂźrĂłdeÂł rzeki Tanwi) i gen. MichaÂła Kruk-Heidenreicha. W ciÂągu nastĂŞpnych miesiĂŞcy takÂże partia gen. Aleksandra WaligĂłrskiego wkroczyÂła do KrĂłlestwa miĂŞdzy Szuszkami a Potokiem na poÂłudniowy wschĂłd od Krzeszowa. WedÂług planĂłw RzÂądu Narodowego z wrzeÂśnia 1863 roku oddziaÂły gen. Hauke-Bosaka i Dionizego Czachowskiego miaÂły rĂłwnieÂż uderzyĂŚ na LubelszczyznĂŞ od strony Zawichostu, przechodzÂąc wczeÂśniej z Galicji na teren KrĂłlestwa. Gen. WaligĂłrski miaÂł to uczyniĂŚ rĂłwnieÂż znad Sanu, a partie gen. Kruk-Heidenreicha z rejonu Rawy Ruskiej. Wobec duÂżej przewagi wojsk rosyjskich, reagujÂących bardzo szybko na przechodzÂące granicĂŞ wiĂŞksze oddziaÂły powstaĂącze, poprzestano na dziaÂłaniach w rejonach nadgranicznych. W poczÂątkach 1864 roku Galicja dysponowaÂła znacznymi zasobami materiaÂłowymi i ludzkimi dla wsparcia powstania w KrĂłlestwie. Dla potrzeb caÂłego wojewĂłdztwa lubelskiego i podlaskiego w lutym 1864 roku przechowywano w obwodzie rzeszowskim 2251 sztuk broni, 286,5 tys. ÂładunkĂłw i 337 tys. kapiszonĂłw. JeÂżeli chodzi o ludzi to powszechnie mĂłwiÂło siĂŞ o tysiÂącach. Naczelnik i dowĂłdca wojsk rosyjskich wydzielonego obszaru zamojsko-hrubieszowskiego, gen.-mjr ApostoÂł Kostanda, w jednym z raportĂłw do Warszawy o sytuacji w Zamojskiem donosiÂł z niepokojem, Âże w lasach przygranicznych od strony Galicji, kwateruje prawdopodobnie ponad 10 tys. powstaĂącĂłw, w tym 3 tys. przybyÂłych tam z Lubelskiego.

[maniak]

Po powstaniu styczniowym w³adze rosyjskie w³¹czy³y sprawê podzia³ów administracyjno - terytorialnych do arsena³u œrodków maj¹cych na celu przyspieszenie pe³nej rusyfikacji i unifikacji ziem Królestwa Polskiego z Cesarstwem Rosyjskim. Podzia³ dotychczasowych jednostek administracyjnych na mniejsze móg³ skutecznie s³u¿yÌ polityce nadzoru policyjnego i narodowego ucisku, wzmagaj¹cego siê po zd³awieniu powstania. Rok 1866 przyjmuje siê jako datê koùcz¹c¹ okres doœÌ intensywnych zmian administracyjno - terytorialnych na LubelszczyŸnie, a tak¿e w pozosta³ych czêœciach Kongresówki, zespalanej coraz œciœlej z Cesarstwem Rosyjskim. Istotna dla tego procesu by³a tzw. sprawa Che³mszczyzny. W maju 1911 roku rosyjska Duma Paùstwowa uchwali³a wniosek o wydzieleniu Che³mszczyzny jako osobnej guberni che³mskiej o obszarze ok. 16 000 km kw. zamieszka³ej przez 900 000 mieszkaùców, w tym ok. 31 % prawos³awnych. Guberniê utworzono w 1912 r. (formalnie z dniem l stycznia 1913 r.) z czêœci guberni siedleckiej i lubelskiej. Teren ten wyjêto spod zarz¹du genera³-gubernatora warszawskiego i poddano bezpoœrednio zwierzchnictwu rosyjskiego ministerstwa spraw wewnêtrznych. W 1915 roku guberniê tê wy³¹czono z Królestwa Polskiego i podporz¹dkowano genera³-gubernatorstwu kijowskiemu. Czasy I wojny œwiatowej 1914-1918 zmieni³y zasadniczo uk³ad granic zarówno administracyjnych jak i miêdzypaùstwowych przebiegaj¹cych przez Zamojszczyznê.

[maniak]

Pierwsza wojna Âświatowa 1914-1918 i jej skutki

Wiosenna ofensywa 1915 roku przeciwko Rosji, przynios³a paùstwom centralnym (Niemcy i Austro-Wêgry) na wschodzie znaczne sukcesy. Rosjanie zmuszeni zostali do opuszczenia Królestwa Polskiego. Na obszarze zajêtym przez wojska austro-wêgierskie w³adzê przejê³y na pewien czas komendantury etapowe. W po³owie maja 1915 roku powo³ano do ¿ycia dwa gubernatorstwa wojskowe: kieleckie i piotrkowskie. W sierpniu tego roku utworzono na LubelszczyŸnie pierwsze komendy obwodowe. 25 VIII 1915 roku utworzono Genera³-Gubernatorstwo wojskowe. Pod jego zarz¹dem znalaz³a siê wiêkszoœÌ terenów Lubelszczyzny.

Granica miêdzy Genera³-Gubernatorstwem lubelskim a niemieckim obszarem okupacyjnym, ustalona w 1915 roku, mia³a biec g³ównie korytami rzek: Wieprza, Tyœmienicy, dalej zaœ a¿ do Bugu - wyznacza³a j¹ linia po³udniowej granicy dawnej guberni siedleckiej. W³adze austriackie, pod których zarz¹dem znalaz³ siê ZamoœÌ i Zarnojszczyzna, anulowa³y podzia³y administracyjne wynik³e z utworzenia przez Rosjan w 1912 roku guberni che³mskiej, a swój podzia³ opar³y na granicach jednostek sprzed 1912 roku. Wœród 24 obwodów utworzonych do jesieni 1915 roku, 7 stanowi³o poprzednie powiaty guberni lubelskiej: lubelski, bi³gorajski, janowski, krasnostawski, lubartowski, pu³awski i zamojski. Na wschodnich terenach nadbu¿aùskich w³adzê sprawowa³y do 15 czerwca 1916 roku wojskowe komendy etapowe, zaœ od tego dnia zgodnie z rozkazem naczelnego wodza armii austro-wêgierskiej obwody: che³mski, hrubieszowski i tomaszowski przy³¹czono do Genera³- Gubernatorstwa lubelskiego, opieraj¹c jego wschodnie granice o rzekê Bug.

Najistotniejsze zmiany graniczne nast¹pi³y jeszcze w czasie trwania wojny. Jednym z punktów podpisanego przez paùstwa centralne z Centraln¹ Rad¹ Ukraiùsk¹ traktatu w Brzeœciu z dnia 9 lutego 1918 roku, by³o odst¹pienie Ukrainie Che³mszczyzny i Podlasia w granicach szerszych ni¿ wyodrêbniona przez w³adze rosyjskie gubernia che³mska. Wytyczona w Brzeœciu granica przy³¹cza³a do Ukraiùskiej Republiki Ludowej (proklamowanej 9 stycznia 1918 roku przez Centraln¹ Radê Ukraiùsk¹) ca³y powiat tomaszowski, hrubieszowski i w³odawski, prawie ca³y zamojski z Zamoœciem, che³mski, radzyùski i konstantynowski, pó³ bi³gorajskiego, czêœÌ krasnostawskiego - ³¹cznie 16 tys. km kw. i oko³o miliona ludnoœci, wœród której 55% stanowili Polacy a 30% Ukraiùcy.

Wprawdzie granice paùstwowe mia³y zostaÌ wytyczone w terenie póŸniej, ale ju¿ uznawano za obowi¹zuj¹c¹ liniê graniczn¹ odpowiadaj¹c¹ granicy rosyjsko-austriackiej z 1914 r., na pó³nocy przebiegaj¹c¹ od Tamogrodu przez Bi³goraj, Szczebrzeszyn, Krasnystaw, Puchaczów, Radzyù Podlaski, Miêdzyrzec, Mielnik, Kamieniec Litewski i Pru¿any. Oprócz tego Austro-Wêgry podpisa³y z URL tajny uk³ad, w którym zobowi¹zywa³y siê do po³¹czenia w jeden kraj Galicji Wschodniej i Bukowiny. Uk³ad ten nie zosta³ jednak ratyfikowany ani w Wiedniu ani w Berlinie, na co wp³yw mia³o nie tyle zgodne potêpienie tego aktu przez polsk¹ opiniê publiczn¹ co nie wywi¹zanie siê ukraiùskiego rz¹du z zobowi¹zaù zbo¿owych oraz zbli¿aj¹ca siê klêska Niemiec i Austro-Wêgier. Zgodnie z warunkami pokoju brzeskiego na Ukrainê wkroczy³y wojska austriackie i niemieckie. Ca³kowicie odizolowana i bezw³adna Centralna Rada Ukraiùska nie mog³a zapewniÌ regularnych dostaw zbo¿a i wywozu ¿ywnoœci, co deklarowa³a w Brzeœciu. Niemieckie i austriackie dowództwo, rozczarowane brakiem mo¿liwoœci wspó³pracy z Centraln¹ Rad¹, pragnê³o zast¹piÌ j¹ skuteczniejszym i bardziej pos³usznym rz¹dem. Z 29 na 30 kwietnia w³adzê na Ukrainie przej¹³ p³k Pawe³ Skoropadœki. Zwo³any kongres w³oœciaùski, z³o¿ony z przeciwników Centralnej Rady obwo³a³ Skoropadœkiego hetmanem ca³ej Ukrainy.

Fala protestów, która objê³a po traktacie brzeskim wszystkie ziemie polskie, nie ominê³a Zamoœcia. Dosz³o tutaj do burzliwych demonstracji antyokupacyjnych, wzros³o tak¿e napiêcie w stosunkach miêdzy administracj¹ austriack¹ a miejscowymi instytucjami polskimi. Szczególnie burzliwa by³a manifestacja zamojska z 17 lutego 1918 roku. W czasie jej trwania dosz³o do zamieszek w Rynku Wielkim w Zamoœciu i ulicach przyleg³ych do niego. Na manifestacje i protesty skupiaj¹ce tysi¹ce Polaków w³adze odpowiedzia³y wprowadzeniem stanu wyj¹tkowego, zaostrzeniem kar i zwiêkszeniem liczby wojska na terenach okupowanych, a tak¿e aresztowaniami uczestników wieców i manifestacji antyokupacyjnych. Ze strony polskiej odpowiedzi¹ na te dzia³ania by³a ¿ywa dzia³alnoœÌ polityczna i kulturalno- oœwiatowa, powo³ano tak¿e do ¿ycia Towarzystwo Stra¿y Kresowej.

[maniak]

Granice i ich zmiany w latach 1921-1951

Jesieni¹ 1918 roku Lubelszczyzna sta³a siê widowni¹ odradzania siê Paùstwa Polskiego po 123 latach niewoli. W obliczu poniesionej klêski militarnej i rozpadu monarchii austro- wêgierskiej oddzia³y austriackie sk³ada³y broù lub by³y rozbrajane, a w³adzê na oswobodzonych terenach przejmowa³y instytucje polskie. W sierpniu 1919 roku utworzono na terenach wyzwolonych spod okupacji paùstw centralnych 5 województw: warszawskie, ³ódzkie, kieleckie, lubelskie i bia³ostockie oraz wydzielono obszar Warszawy jako miasta sto³ecznego. Województwo lubelskie, w którego strukturze znalaz³a siê Zamojszczyzna, obejmowa³o teren dwóch by³ych guberni: lubelskiej i siedleckiej. Dzieli³o siê na 19 powiatów, w tym powiaty: bi³gorajski, che³mski, hrubieszowski, tomaszowski i zamojski. W zasadniczym kszta³cie wielkoœÌ swojego obszaru oraz granice powiatów województwo lubelskie utrzyma³o przez dwadzieœcia lat istnienia odrodzonej Rzeczypospolitej Polskiej, do wrzeœnia 1939 roku.

1 wrzeÂśnia 1939 roku wojska hitlerowskich Niemiec uderzyÂły na PolskĂŞ. WedÂług polskich planĂłw obronnych Zamojszczyzna stanowiĂŚ miaÂła bezpoÂśrednie zaplecze dla walczÂących bÂądÂź koncentrujÂących siĂŞ do walki oddzia³ów polskich. Jednak mimo bohaterstwa ÂżoÂłnierza polskiego i ludnoÂści cywilnej 12 i 13 wrzeÂśnia wojska niemieckie sforsowaÂły m.in. ÂśrodkowÂą Wis³ê posuwajÂąc siĂŞ w g³¹b Lubelszczyzny. 17 wrzeÂśnia 1939 roku sprzymierzone z Niemcami wojska ZSRR uderzyÂły od wschodu na ziemie polskie. W drugiej poÂłowie wrzeÂśnia w wyniku dziaÂłaĂą zbrojnych obu agresorĂłw armia sowiecka i niemiecka zaczĂŞÂły siĂŞ do siebie zbliÂżaĂŚ. W zwiÂązku z tym faktem wydany zostaÂł 22 wrzeÂśnia wspĂłlny komunikat sowiecko-niemiecki o nastĂŞpujÂącej treÂści: „ RzÂąd niemiecki i rzÂąd ZSRR ustanowiÂły linie demarkacyjnÂą miedzy niemieckimi i radzieckimi armiami biegnÂącÂą wzdÂłuÂż rzeki Pissy, do jej ujÂścia do rzeki Narwi, wzdÂłuÂż rzeki Narwi do jej ujÂścia do rzeki Bug, do ujÂścia Bugu do rzeki WisÂły, dalej wzdÂłuÂż rzeki San i rzekÂą San do jej ÂźrĂłdeÂł„. W komunikacie tym, niezbyt ÂścisÂłym z punktu widzenia geograficznego, doprowadzono granicĂŞ do WisÂły w miejscu ujÂścia Bugu, nastĂŞpnie podano jako przebieg linii demarkacyjnej rzekĂŞ San. Jednoznacznie natomiast okreÂślono granicĂŞ na poÂłudnie od PrzemyÂśla. Wojska niemieckie na caÂłej dÂługoÂści przekroczyÂły liniĂŞ WisÂły, a na niektĂłrych odcinkach rĂłwnieÂż i rzekĂŞ Bug. W trakcie walk sytuacja czĂŞsto byÂła pÂłynna. Przez niektĂłre rejony po rozbiciu wojsk polskich przechodziÂły wojska niemieckie, nastĂŞpnie znowu pojawiaÂły siĂŞ oddziaÂły polskie, aby ustÂąpiĂŚ miejsca nacierajÂącej armii sowieckiej. Wojska niemieckie w drugiej poÂłowie wrzeÂśnia okr¹¿yÂły i po oblĂŞÂżeniu zajĂŞÂły WarszawĂŞ, zdobyÂły Lublin, twierdzĂŞ BrzeœÌ, zbliÂżyÂły siĂŞ do Lwowa, ktĂłry majÂąc dalsze moÂżliwoÂści obrony, niestety skapitulowaÂł bez walki przed zbliÂżajÂącymi siĂŞ wojskami sowieckimi. Do koĂąca wrzeÂśnia wojska sowieckie zajĂŞÂły wschodniÂą PolskĂŞ, zdobyÂły LidĂŞ, Grodno i przekroczyÂły w Âśrodkowym biegu rzeki Niemen i Bug, wkraczajÂąc na obszar Polski centralnej. Na froncie centralnym zaczĂŞÂły zbliÂżaĂŚ siĂŞ do Siedlec, a na pó³nocy i do ÂŁomÂży. Komunikat operacyjny sztabu generalnego armii sowieckiej z 28 wrzeÂśnia okreÂślaÂł zasiĂŞg obszarĂłw zajĂŞtych przez ArmiĂŞ CzerwonÂą: „OddziaÂły Armii Czerwonej kontynuujÂąc marsz ku linii demarkacyjnej w ciÂągu 28 wrzeÂśnia weszÂły na liniĂŞ Grajewo-CzyÂżew (20 km na poÂłudniowy zachĂłd od Ostrowi Mazowieckiej i Wysokiego Mazowieckiego) - MiĂŞdzyrzec, KrĂŞpiec (12 km na pó³nocny wschĂłd od Lublina) - Szczebrzeszvn-MoÂłodycz (15 km na pó³nocny zachĂłd od Lubaczowa) - PrzemyÂśl-Ustrzyki (40 km na zachĂłd od PrzemyÂśla)„ 26 wrzeÂśnia 1939 roku patrole sowieckie podeszÂły do ZamoÂścia szosÂą szczebrzeskÂą. Tego dnia wieczorem w mieÂście znalazÂły siĂŞ czoÂłowe oddziaÂły sowieckiej 44 i 81 dywizji strzeleckiej. 27 wrzeÂśnia wojska sowieckie zajĂŞÂły Zwierzyniec i JĂłzefĂłw, 28 wrzeÂśnia BiÂłgoraj. Okupacja Zamojszczyzny przez ArmiĂŞ CzerwonÂą trwaÂła ok. 14 dni. Na terenach zajĂŞtych przez armiĂŞ sowieckÂą tworzono komendantury wojskowe oraz „Komitety”, zÂłoÂżone z miejscowych komunistĂłw. Takie „Komitety” powstaÂły m.in. w ZamoÂściu, Szczebrzeszynie, Tomaszowie Lubelskim, JĂłzefowie i ZwierzyĂącu. Po zaprowadzeniu wÂładzy sowieckiej do dziaÂłaĂą przystÂąpili funkcjonariusze NKWD. OddziaÂły sowieckie w czasie caÂłego tzw. „wyzwoleĂączego marszu” dopuszczaÂły siĂŞ grabieÂży, gwaÂłtĂłw i morderstw dokonywanych oficjalnie pod pozorem „walki rewolucyjnej” i w majestacie „prawa sowieckiego”.

[maniak]

Wspó³praca wojskowa miêdzy armi¹ niemieck¹ a sowieck¹ uk³ada³a siê pomyœlnie. Podawano sobie wzajemnie informacje u³atwiaj¹ce zniszczenie armii polskiej. Po zakoùczonych walkach odbywa³y siê wspólne defilady wojskowe. Na przyk³ad w Brzeœciu nad Bugiem wspóln¹ defiladê przyjmowa³ ze strony niemieckiej gen. H. Guderian zaœ ze strony sowieckiej gen. W. Czujkow (póŸniejszy obroùca Stalingradu). Ostateczny kszta³t linii demarkacyjnej miêdzy Niemcami a ZSRR na terytorium Polski wyznaczono 28 wrzeœnia 1939 roku Obszar Paùstwa Polskiego licz¹cy 389 tys. km kw. zosta³ ostatecznie podzielony nastêpuj¹co: ponad 200 tys. km kw. przypad³o ZSRR zaœ prawie 190 tys. km kw. znalaz³o siê w posiadaniu Rzeszy Niemieckiej. Granica miêdzy Niemcami a ZSRR na po³udniu rozpoczyna³a siê w górnym biegu Sanu w rejonie prze³êczy U¿ockiej, nastêpnie wzd³u¿ Sanu bieg³a pozostawiaj¹c po stronie niemieckiej Ustrzyki Górne, a po stronie sowieckiej Ustrzyki Dolne. W dalszym biegu Sanu umo¿liwia³a pozostawienie w strefie sowieckiej du¿ego zakola Sanu z Bircz¹. Prawie ca³y Przemyœl, z wyj¹tkiem dzielnic lewobrze¿nych, pozostawa³ pod okupacj¹ sowieck¹. W rejonie Sieniawy granica odchodzi³a od Sanu i w linii prostej dochodzi³a do miejscowoœci Be³z w rejonie ujœcia Rzeczycy do So³okiji i nastêpnie nurtem tej rzeki osi¹ga³a Bug w rejonie Krystynopola. Granica od Krystynopola do Sieniawy liczy³a ³¹cznie ok. 120 km. Przebiega³a po linii prostej, przecinaj¹c niektóre miejscowoœci, pozostawiaj¹c po stronie sowieckiej Lubaczów, a po stronie niemieckiej Tomaszów Lubelski. Nastêpnie granica sz³a od Krystynopola nurtem rzeki Bug ku pó³nocy. W strefie sowieckiej pozostawa³ Sokal, w niemieckiej Hrubieszów. Pocz¹tkowo granica na Bugu, a¿ do Brzeœcia mia³a przebieg po³udnikowy, nastêpnie od Brzeœcia Bug zmienia kierunek na pó³nocno zachodni, a nastêpnie p³ynie ju¿ w kierunku zachodnim. Granica na Bugu dochodzi³a do miejscowoœci Nur. W strefie sowieckiej znalaz³y siê Siemiatycze, Drohiczyn i Ciechanowiec. Za po³o¿on¹ nad samym Bugiem miejscowoœci¹ Nur, przy drodze miêdzy Soko³owem Podlaskim a Zambrowem, granica odchodzi³a od Bugu i wytyczona by³a ju¿ wzd³u¿ linii prostej. Dochodzi³a do Narwi w rejonie Ostro³êki, dziel¹c w sposób sztuczny poszczególne wsie. W rejonie tym granica pozostawi³a Zambrów po stronie sowieckiej, zaœ Ostrów Mazowieck¹ po stronie niemieckiej. Na dalszym odcinku granica sz³a wzd³u¿ Narwi, nastêpnie dociera³a do Pissy i id¹c dalej nurtem tej rzeki dochodzi³a na pó³noc od Kolna do by³ej granicy miêdzy Polsk¹ a Prusami Wschodnimi. Na skutek zabiegów niemieckich ZSRR odst¹pi³ Niemcom Suwalszczyznê z Suwa³kami i Sejnami. Granica na tym odcinku przebiega³a równole¿nikowo, bezpoœrednio przy Augustowie, który pozostawa³ po stronie sowieckiej.

5 paŸdziernika 1939 roku wojska sowieckie rozpoczê³y wycofywanie swoich jednostek z terenów Zamojszczyzny za Bug, na liniê ustalon¹ 28 wrzeœnia. Rosjanie opuœcili ZamoœÌ 6 paŸdziernika. Ostatecznie ca³oœÌ si³ sowieckich do 8-9 paŸdziernika opuœci³a region. Tereny opuszczone przez wojska sowieckie zajmowaÌ zacz¹³ XVII korpus wojsk niemieckich. Do Zamoœcia 8 paŸdziernika 1939 roku wieczorem wesz³y oddzia³y 45 dywizji piechoty gen. Materny. 12 paŸdziernika w³adze niemieckie utworzy³y urz¹d Generalnego Gubernatora terenów okupowanych, obejmuj¹c centraln¹ czêœÌ Polski pomiêdzy now¹ wschodni¹ granic¹ Rzeszy Niemieckiej a lini¹ graniczn¹ powsta³¹ w wyniku porozumienia miêdzy ministrami spraw zagranicznych Niemiec i ZSRR, Ribbentropem a Mo³otowem. Generalne Gubernatorstwo powsta³o wiêc na terenach okupowanych przez Niemcy a nie w³¹czonych bezpoœrednio do Rzeszy. Jego granice wschodnie na ca³ej swej d³ugoœci by³y zbie¿ne z sowiecko-niemieck¹ lini¹ demarkacyjn¹.

[maniak]

Po zakoùczeniu dzia³aù wojennych na terenie Polski niemiecko-sowiecka linia demarkacyjna sta³a siê zarówno dla Rzeszy jak i dla ZSRR granic¹ paùstwow¹ dwóch sojuszniczych mocarstw. Wyspecjalizowane s³u¿by obu paùstw dok³adnie wytyczy³y j¹ w terenie. Nie stanowi³o to wiêkszego problemu albowiem w wiêkszoœci bieg³a ona korytami rzek (Sanu, Bugu, Narwi i Pissy), jednak na odcinkach miêdzy Ma³kini¹ a Ostro³êk¹, Sieniaw¹ a Krystynopolem oraz na pó³noc od Augustowa, wymaga³a dok³adniejszych ustaleù topograficznych miêdzy komisjami granicznymi sowieck¹ i niemieck¹. Przez krótki okres czasu granica nie by³a w pe³ni zamkniêta, co umo¿liwia³o dwustronny przep³yw ludnoœci pomiêdzy strefami. Po kilku tygodniach jednak zosta³a definitywnie zamkniêta dla obywateli polskich. W wyniku porozumienia sowiecko-niemieckiego rozpoczê³y siê planowe przesiedlenia ludnoœci narodowoœci niemieckiej do Rzeszy. Jedynie z Wo³ynia, Ma³opolski Wschodniej, Bia³ostockiego i Polesia w ci¹gu 1940 roku do Niemiec wyjecha³o ponad 100 tys. przesiedleùców. Zostali oni przewiezieni g³ównie na obszar Wielkopolski i Pomorza. Spowodowa³o to z akcjê przesiedlenia ludnoœci polskiej z terenów przy³¹czonych do Rzeszy do Generalnego Gubernatorstwa. Równolegle z dzia³aniami uszczelniaj¹cymi granicê zintensyfikowano wspó³pracê niemiecko-sowieck¹ w ró¿nych dziedzinach, przede wszystkim: gospodarce, dzia³aniach policyjnych i represyjnych wobec Polaków (m.in. wspó³praca miêdzy NKWD i Gestapo), wymianie informacji. Na granicy m.in. przekazywano sobie obywateli polskich, którymi zainteresowana by³a druga strona. Obok wspólnoty interesów manifestowanych w³aœnie na granicy, dzia³ania te by³y dowodem pe³nej zgodnoœci co do przebiegu ustalonej linii granicznej.

Mimo powyÂższych dziaÂłaĂą bezpoÂśrednio po wytyczeniu granicy ZSRR rozpocz¹³ budowĂŞ fortyfikacji i urzÂądzeĂą militarnych wzdÂłuÂż linii demarkacyjnej, byÂła to tzw. „Linia MoÂłotowa”. Prace prowadzono na du¿¹ skalĂŞ. Budowano sieĂŚ bunkrĂłw betonowych, schronĂłw i urzÂądzeĂą fortyfikacyjnych wzdÂłuÂż granicy z Niemcami. Prace te, trwajÂące od 1939 do koĂąca 1940 roku, miaÂły g³ównie charakter odstraszajÂący, a nowa granica byÂła dla ZSRR granicÂą ostatecznÂą.

Wyznaczona 28 wrzeÂśnia 1939 roku granica miĂŞdzy ZSRR a RzeszÂą NiemieckÂą nie miaÂła Âżadnego uzasadnienia historycznego ni etnicznego. Nigdy w historii nie miaÂła swojego odpowiednika. Wytyczona granica nie byÂła teÂż zgodna z tzw. „Linia Curzona” W dalszych latach wÂładze sowieckie staraÂły siĂŞ jÂą utoÂżsamiaĂŚ z tÂą liniÂą, ale nie byÂło to zgodne z prawdÂą. W rezultacie paktu zawartego w Moskwie 28 wrzeÂśnia obszary na wschĂłd od wytyczonej granicy rozbioru Polski w³¹czone zostaÂły do republik ukraiĂąskiej i biaÂłoruskiej w ramach ZSRR. Natomiast terytorium poÂłoÂżone na zachĂłd znalazÂło siĂŞ w Generalnej Guberni lub bezpoÂśrednio zostaÂło w³¹czone do Rzeszy Niemieckiej. Sytuacja taka przetrwaÂła do ataku wojsk niemieckich na ZSRR 22 czerwca 1941 roku. Niemcy przygotowujÂąc siĂŞ do napaÂści na ZSRR, zgromadzili okoÂło 160 dywizji. WiĂŞkszoœÌ z tych wojsk skoncentrowana byÂła na ziemiach polskich w bezpoÂśredniej bliskoÂści linii demarkacyjnej ustalonej we wrzeÂśniu 1939 roku.

[maniak]

Po czerwcu 1941 roku tereny zajmowane bÂłyskawicznie przez wojska niemieckie, podzielone zostaÂły na tzw. „Reichskommisariat Ukraine” (caÂły WoÂłyĂą i Polesie) oraz na „Dystrykt GalicjĂŞ” w³¹czony do Generalnej Guberni (MaÂłopolska Wschodnia ze Lwowem). Granica wschodnia Rzeszy Niemieckiej obejmowaÂła od pó³nocy ca³¹ GrodzieĂąszczyznĂŞ, rejon WoÂłkowyska oraz ca³¹ PuszczĂŞ BiaÂłowieskÂą. Linia graniczna rozpoczynaÂła siĂŞ w pobliÂżu Druskiennik, nastĂŞpnie przecinaÂła Niemen w pobliÂżu ujÂścia Szczary do Niemna i dalej idÂąc w kierunku poÂłudniowo zachodnim dochodziÂła do Bugu w rejonie BrzeÂścia.

W dalszym swoim przebiegu na poÂłudnie szÂła wzdÂłuÂż Bugu do Sokala. W tym miejscu odchodziÂła od Bugu, zmieniajÂąc kierunek na poÂłudniowy wschĂłd. NastĂŞpnie idÂąc wzdÂłuÂż poÂłudniowej granicy woj. woÂłyĂąskiego dochodziÂła do Zbrucza na pó³nocny wschĂłd od Tarnopola. Ostatni odcinek granicy przebiegaÂł nurtem Zbrucza do miejsca, gdzie rzeka ta wpada do Dniestru. Na tym odcinku byÂła ona zgodna z granicÂą polsko-sowieckÂą ustalonÂą w 1921 roku. Przebieg granicy umoÂżliwiaÂł w³¹czenie do terytorium „Wielkiej Rzeszy” caÂłej Galicji Wschodniej tzn. wojewĂłdztw lwowskiego, tarnopolskiego i stanisÂławowskiego.

4 stycznia 1944 roku, w trakcie ofensywy, Armia Czerwona przekroczyÂła granicĂŞ polsko-sowieckÂą ustalonÂą w traktacie ryskim z 1921 roku. W lipcu tego roku oddziaÂły sowieckie przekroczyÂły Bug zajmujÂąc LubelszczyznĂŞ. Na terenach opanowanych przez Rosjan organizowaÂły siĂŞ wÂładze polskie zaleÂżne od Moskwy na czele z KrajowÂą RadÂą NarodowÂą i PKWN. Dekret tego ostatniego z 21 sierpnia 1944 roku znosiÂł podziaÂł terytorialny wprowadzony przez okupanta niemieckiego. PrzywrĂłcone wojewĂłdztwo lubelskie w ktĂłrego ramach znalazÂła siĂŞ Zamojszczyzna, powrĂłciÂło do swych granic z 1939 roku i poszerzone zostaÂło w czĂŞÂści poÂłudniowo wschodniej o tereny le¿¹ce w widÂłach Bugu i SoÂłokiji (gminy: Krystynopol, ChorobrĂłw, WarĂŞÂż i BeÂłz z byÂłego powiatu sokalskiego oraz Lubycza KrĂłlewska, Tarnoszyn i UhnĂłw z byÂłego powiatu rawsko-ruskiego w woj. lwowskim), ktĂłre to tereny przypadÂły Polsce w wyniku delimitacji z ZSRR w 1945 roku. WyÂżej wymienione tereny znalazÂły siĂŞ przy granicy nowej Polski Ludowej z ZSRR. Sytuacja ta nie zmieniÂła siĂŞ do poczÂątkĂłw 1951 roku, kiedy to na mocy umowy miĂŞdzy PRL a ZSRR z 15 lutego 1951 roku dokonano „wymiany odcinkĂłw granicznych” nad Bugiem i w Bieszczadach. W skÂład terytorium ZSRR wszedÂł pas ziemi poÂłoÂżony w widÂłach Bugu i SoÂłokiji wzdÂłuÂż linii kolejowej Rawa Ruska - Krystynopol z miejscowoÂściami: BeÂłz, Krystynopol i UhnĂłw. Do PRL przy³¹czono na mocy tej umowy rejon Ustrzyk Dolnych w Bieszczadach, m.in. miejscowoœÌ Lutowiska, poÂłoÂżone niedaleko Ustrzyk Dolnych, z ktĂłrej w lipcu 1944 roku wiĂŞkszoœÌ miejscowych PolakĂłw wyjechaÂła po tym jak tereny te znalazÂły siĂŞ w granicach ZSRR. WieÂś otrzymaÂła nazwĂŞ „Szewczenko”. Lutowiska powrĂłciÂły w granice Polski siedem lat póŸniej na podstawie umowy z 15 lutego. Zgodnie z zapisami tej umowy przewidujÂącej wymianĂŞ terytoriĂłw, na miejscu pozostawaÂł nieruchomy majÂątek paĂąstwowy, spó³dzielczo-koÂłchozowy i inny, natomiast ludnoœÌ wraz z majÂątkiem ruchomym podlegaÂła wysiedleniu: W Lutowiskach, tak jak i innych miejscowoÂściach, ktĂłre wrĂłciÂły do Polski, jesieniÂą 1951 roku zamieszkali nowi mieszkaĂący m.in. z Sokala, ZabuÂża i Krystynopola. PóŸniej przybyli takÂże i osadnicy z innych stron Polski. NazwĂŞ „Szewczenko” utrzymywano jeszcze dÂługo - do 1956 lub 1957 roku, choĂŚ rĂłwnolegle byÂła uÂżywana nazwa Lutowiska.

Wzajemna „wymiana” terytoriĂłw objĂŞÂła obszar o powierzchni 480 km kw. Polska zostaÂła zmuszona do oddania tzw. „kolana Bugu” wobec faktu wystĂŞpowania na tym terenie pokÂładĂłw wĂŞgla kamiennego. Po uzyskaniu ¿¹danego obszaru ZSRR zbudowaÂł na tym terenie kilka kopalĂą wĂŞgla kamiennego o zdolnoÂści produkcyjnej 15 mln ton wĂŞgla rocznie. Na miejscu Krystynopola powstaÂło duÂże miasto gĂłrnicze o nazwie „Czerwonograd”. PrzejĂŞty obszar cechowaÂł siĂŞ takÂże doskonaÂłymi glebami pod uprawy rolne. W zamian Polska otrzymaÂła obszar podgĂłrski o sÂłabych glebach i wyczerpanych zÂłoÂżach ropy naftowej. Jednak uzyskanie tego terenu umoÂżliwiÂło m.in. zbudowanie zapory wodnej w Solinie oraz rozszerzyÂło atrakcyjne turystycznie obszary bieszczadzkie.

Przebieg granic ustalony w latach 1945 i 1951 obowi¹zuje do dnia dzisiejszego, mimo rozpadu i likwidacji ZSRR oraz powstania niepodleg³ych paùstw narodowych granicz¹cych z Polsk¹ obecnie: Ukrainy, Bia³orusi i Litwy. NiezmiennoœÌ po³o¿onej najbli¿ej Zamojszczyzny granicy z niepodleg³¹ Ukrain¹ potwierdzona zosta³a w porozumieniu podpisanym przez obie strony w sierpniu 1991 roku.